Verslag: Johannes Hevelius-conferentie, Gdánsk, 15-18 September 2011

27 september 2011

Van 15–18 september 2011 werd in Gda?sk, Polen het vierde eeuwfeest gevierd van de geboorte van Johannes Hevelius, de vermaarde Duits-Poolse astronoom uit de zeventiende eeuw. De organisatie van deze internationale wetenschapshistorische conferentie was in handen van de Poolse Academie van Wetenschappen, in samenwerking met de universiteitsbibliotheek van Gdansk. In deze laatstgenoemde bibliotheek werd ook een gelegenheidstentoonstelling en een gelegenheidsconcert georganiseerd.

Door Huib Zuidervaart

De driedaagse conferentie werd geopend met een key-note lecture van Robert A. Hatch (University of Florida, USA), die ook onlangs op het Huygens ING / Descartes Centre te gast was. Andere sprekers op deze conferentie waren ondermeer Rienk Vermij (University of Oklahoma), Frank Verbunt (Utrecht University), Suzanne Débarbat, (Observatoire de Paris), Felix Lühning (Archenhold Observatory, Berlin), James Caplan (Observatoire astronomique de Marseille-Provence), Richard L. Kremer (Dartmouth College, Hanover, USA) en Patricia Radelet-de Grave (Université catholique de Louvain).

Hevelius stond aan het hoofd van een welvarende bierbrouwerij die hij geërfd had. Die inkomstenbron stelde hem in staat om boven op zijn drie woonhuizen te Dantzig (het huidige Gdansk in Polen) een goed uitgerust astronomisch observatorium te bouwen. Daarmee had hij ondermeer de ambitie om de sterrenatlas van Tycho Brahe te vermeerderen en te verbeteren. In dat streven is hij wonderwel geslaagd. Zoals Frank Verbunt van de Utrechtse Universiteit in zijn presentatie wist aan te tonen heeft Hevelius de Atlas van Tycho, waarin ‘slechts’ circa 600 sterren zijn aangegeven, met ongeveer 1500 sterren weten te vermeerderen. De nauwkeurigheid van zijn grotendeels met het blote oog opgetekende waarnemingen was verbluffend hoog. Ook was Hevelius een belangrijke spil in het netwerk van astronomen die destijds de Europese Republiek der Letteren bevolkten. Zelf hield ik er een voordracht over ‘Jacob Ouseel (1631-1686). Correspondent of Hevelius, telescope maker, versatile book collector, and (dubious?) scholar from the Netherlands’. Het gaat hier om de Groningse hoogleraar rechten Jacobus Oiselius, die zich, behalve als boekenverzamelaar, ook heeft onderscheiden als de maker van een groot aantal telescopen en microscopen. Aan het eind van zijn leven beschikte hij over de grootste collectie in de Nederlandse Republiek. Over de vervaardiging van deze instrumenten en over de daarmee verrichte waarnemingen correspondeerde hij met Hevelius. Deze astronoom was een zakenrelatie van Ouseels Nederlandse ouders die in Dantzig woonden. Ouseel die zelf tot zijn twaalfde jaar ook in deze stad was opgegroeid kende de astronoom vermoedelijk persoonlijk. In elk geval heeft hij Hevelius in 1672 in Gdansk opgezocht. Ouseels werkzaamheid valt verder samen met de periode waarin ook Huygens, Hudde en Spinoza zich met het slijpen van telescoop lenzen bezig hielden.

Naar aanleiding van het verschijnen van de komeet van 1665 publiceerde Ouseel ook tegen het bijgeloof aangaande kometen. Wat betreft zijn overige wetenschappelijke werk op het gebied van de filologie, de rechtsgeleerdheid en de numismatiek is zijn reputatie uitgesproken slecht. Ouseel werd in de 18e eeuw aangemerkt als behorende tot de 100 ergste plagiaatoren, die tot dan toe bekend waren.